Najaarscursus voor iedereen die geïnteresseerd is in filosofie en de menselijke geest in al haar verscheidenheid.
Docenten: Hein van Dongen, Rico Sneller en Wouter Kusters
Inleiding
Psychopathologische verschijnselen roepen niet alleen medische vragen op, maar ook filosofische. Patiënten, hulpverleners, maar ook filosofen en andere tobbers worstelen met zingevingsvragen, en de psychiatrie en geestelijke gezondheidszorg hebben in de geschiedenis veel wegen gedeeld met de filosofie.
De psychiatrie in onze tijd kiest veelal voor een instrumentele benadering (een combinatie van medicatie en aanpassing), waarbij complexe, intrinsiek filosofische vragen worden gepsychologiseerd, geïndividualiseerd, gemanaged, van hun algemeen menselijke karakter worden ontdaan, en worden beschouwd als onderdelen of aspecten van een of andere psychische stoornis. Denk daarbij aan vragen over leven en dood, goed en kwaad, zin en onzin, maar ook over praktische vragen als ‘hoe te leven, wat na te streven, waarheen en waarvoor?’.
In deze gang van zaken hollen maatschappij en de zorg voort als een onophoudelijke moloch die geen pas op de plaats kan maken, geen tijd en plaats biedt voor bezinning over vragen die iedereen aangaan, onafhankelijk van de eigen rol of positie in de zorg of in de samenleving.
In deze serie colleges maken we wel pas op de plaats, en bestuderen we filosofen die op een andere manier naar psychiatrische verschijnselen kijken: niet door deze met nieuwe onderzoeksgegevens nog beter te managen, maar door deze te duiden en in een verband te zetten van algemeen menselijke vragen en besognes, oftewel in een context van filosofie.
Voor wie?
De cursus is bedoeld voor iedereen die zich beroepshalve of persoonlijk voelt aangetrokken tot vragen van filosofische aard, in verband met psychiatrie, psychologie en zingeving.
Deze cursus is een variant én een vervolg op de cursus Psychopathologie en de verdringing van de filosofie van 2020. Wie de cursus van vorig jaar heeft gevolgd, kan deze ook volgen; er wordt nieuwe stof geboden, met nieuwe teksten en nieuwe denkers. Wie de cursus in 2020 niet heeft gevolgd, kan uiteraard probleemloos instappen.
Tijd, plaats, werkwijze
Deze cursus kan zowel fysiek als online gevolgd worden, en heeft in beide vormen hetzelfde programma. Van tevoren dient voor de fysieke of de online-versie te worden gekozen. Wanneer iemand een college mist, kan hij/zij die ook in de andere vorm volgen.
De fysieke bijeenkomsten zijn op woensdagavonden, 6/10, 20/10, 3/11, 17/11, 1/12, 15/12, van 19.00 tot 21.45. Deze vinden plaats in de ruime trainingsruimte van Verzamelgebouw Reeuwijk, Leeghwaterstraat 25, in Reeuwijk (langs A12 naast Gouda).
De online-bijeenkomsten zijn op vrijdagavonden: 8/10, 22/10, 5/11, 19/11, 3/12, 17/12, van 19.30 tot 21.30.
Behalve deze zes bijeenkomsten behelst de cursus:
– een op elk gewenst moment te volgen digitaal hoorcollege, door de docent, minstens een week voor elke bijeenkomst beschikbaar gesteld.
– literatuur (boek van Frédéric Neyrat + boek van Ludwig Klages) per post thuisgestuurd + digitaal studiemateriaal.
Elke bijeenkomst bestaat uit een uur en een kwartier les, een kwartier pauze, en nogmaals een uur en een kwartier les. Tijdens de les zal er verder worden gesproken over de thema’s en vragen die uit de digitale hoorcolleges, de lectuur en eventuele vooraf gestelde vragen en opmerkingen voortvloeien.
Inschrijving
U kunt zich vanaf nu inschrijven door een mail te sturen wouterkusters@gmail.com met uw naam en adres (voor het cursusmateriaal). Vermeld ook even of u de cursus fysiek (woensdagavonden) of online (vrijdagavonden) wilt volgen.
Prijs: 300 euro
Kortingsprijs (voor cursisten die in 2020 meededen): 275 euro.
Betaling geschiedt door overmaking op:
CW KUSTERS; NL65 ASNB 0708 9991 82 o.v.v. “Najaarscursus Verdrongen Filosofie 2021”
Heeft u nog vragen, mailt u dan gerust naar wouterkusters@gmail.com.
Informatie over de docenten
Dr. Hein van Dongen promoveerde in de filosofie bij Otto Duintjer op een proefschrift over de meervoudigheid van maatstaven in de wetenschappen en de samenleving: Geen gemene maat – over incommensurabiliteit. Hij houdt zich als filosofisch consulent bezig met de invloed van conceptuele systemen op praktijksituaties en met de relatie tussen zingeving en vormgeving. Hij is verbonden aan de stichting Filosofie Oost-West. Hij publiceerde ondermeer: Dialogue with people and places (SUN, 2008 – met Hans Ibelings en Peter Buchanan), Bergson (Boom, 2014), Wild beasts of the philosophical desert (Cambridge Scholars, 2014 – met Hans Gerding en Rico Sneller).
Dr. Rico Sneller is filosoof en theoloog. Hij promoveerde cum laude op een dissertatie over Jacques Derrida en de negatieve theologie. Gedurende lange tijd was hij werkzaam als universitair docent filosofie en ethiek te Leiden. Momenteel doceert hij filosofie op o.a. de Mandeville Academy te Gouda en bij het Jungiaans Instituut te Nijmegen. Hij is vicepresident van de academische netwerkorganisatie Alternative Perspectives and Global Concerns (https://ap-gc.net). Zijn belangstelling gaat uit naar uitzonderlijke bewustzijnsposities in relatie tot de filosofie; levensfilosofie (Ludwig Klages, Carl du Prel); psychoanalyse en analytische psychologie. Recent publiceerde hij Perspectives on Synchronicity, Inspiration, and the Soul (Cambridge Scholars 2021).
Dr. Wouter Kusters is gepromoveerd in de taalwetenschappen, en heeft zich verder toegelegd op filosofie in het algemeen, en filosofie van de psychopathologie in het bijzonder. Hij is bekend van zijn boeken Pure waanzin en Filosofie van de waanzin, waarin hij het spanningsveld, de interactie en overlap, onderzoekt tussen filosofie en waanzin. Tegenwoordig werkt hij als schrijver, onderzoeker, redacteur en docent.
Inhoud van de zes lessen
Datum: 6 oktober
Docent: Hein van Dongen
Giordano Bruno en de heroïsche waanzin (Hein van Dongen)
Giordano Bruno (1548-1600) huldigde een zowel nu als destijds zeer ongebruikelijke visie op het menselijk bewustzijn. Volgens Bruno hebben verinnerlijkte waarnemingen (die in de hedendaagse psychologie ‘voorstellingen’ heten) een hogere realiteitsgraad dan objecten buiten ons.
Wat we tegenwoordig een ‘realistisch’ wereldbeeld zouden noemen (geloof in ‘dode stof’, in eindigheid en in sterfelijkheid) is waanzin. De ‘waanzinnige’ visie dat alles in het universum leeft en onsterfelijk en oneindig is, is daarentegen realistisch. Bruno is om zijn ketterse opvattingen door de R.K. kerk vermoord: een dood die geen dood was.
Literatuur: digitaal
Datum: 20 oktober
Oneindigheidsval. Tuimelen in de oneindigheden van Nicolas van Cusa, Georg Cantor en Peter Sloterdijk
Docent: Wouter Kusters
Ondanks dat Bruno met zijn goddelijke waanzin en zijn reverieën over de oneindigheid op last van de katholieke kerk werd vermoord, is het denken over oneindigheid na hem niet opgehouden. In zijn boek Filosofie van de waanzin besteedt de docent van deze bijeenkomst, Wouter Kusters, verder aandacht aan de rol die het begrip én de ervaring van oneindigheid speelt in de filosofie, en vooral ook, in de waanzin.
Daartoe staat hoofdstuk 11 uit bovengenoemd boek van Kusters centraal. In dat hoofdstuk laat Kusters zien wat voor rol het denken aan, en het ervaren van oneindigheid, speelt in de waanzin. Aan bod komen enkele filosofen die zich met oneindigheid hebben beziggehouden in hun werk, alsmede enkele denkers en auteurs waarbij de oneindigheid een rol heeft gespeeld in hun ervaring, zoals Henri Michaux en Mircea Eliade.
Het zal blijken dat de oneindigheid vele varianten kent: o.a. wiskundig, ruimtelijk, temporeel, mystiek en religieus, en dat de wijze waarop oneindigheid een stempel op levens en werelden zet, uitermate divers is.
Literatuur: hoofdstuk 11 uit Filosofie van de waanzin (digitaal), of het gehele boek (zelf aanschaffen – of de Engelse vertaling).
Datum 3 november
Docent: Rico Sneller
Ludwig Klages: Persoonlijkheid: tussen zelfvernietiging en zelfovergave
Ludwig Klages (1872-1956) is een levensfilosoof van formaat, equivalent aan Heidegger maar door hem ten onrechte naar de achtergrond verdrongen. Klages’ hoofdthema’s betreffen de ziel (=het leven, de affectiviteit) en de verwoesting daarvan door de geest (= rede of wil). Concreet komt hij uit bij twee nog steeds zeer relevante zaken: 1) de verwoesting van onze leefomgeving, en 2) de verwoesting van onze psyche. Klages is de grote inspiratie van C.G. Jung en van de Gestaltpsychologie. Hij heeft een sterk Romantische inslag.
In de tekst Persoonlijkheid, recent in het Nederlands vertaald, voert Klages een pleidooi voor herstel van het persoonlijkheidsbegrip. Het betreft de zinvolle interactie tussen geest en ziel. Ze bestaat in een Selbstschätzungstrieb. Persoonlijkheid staat in tussen een overdreven nadruk op het Ik (hetgeen leidt tot zelfdestructie: door ascese en verstarring) en een overdreven nadruk op het Leven (hetgeen ook leidt tot zelfdestructie: door roes en zelfovergave). Klages biedt een interessant alternatief voor de psychoanalyse, door zijn nadruk op de vitale krachten in een mens. Deze worden volgens hem toegankelijk in de uitdrukking (houding, handschrift, fysiognomie, kunst e.d.).
Literatuur: Ludwig Klages, Persoonlijkheid. Propedeuse van de karakterkunde. Vertaling en inleiding door Rico Sneller. Gompel & Svacina 2021. (Onderdeel van cursusliteratuur).
Datum: 17 november
Docent: Rico Sneller
Etienne de Greef. De ziel en haar omgeving
Ons psychisch welbevinden is afhankelijk van de relatie tussen onze binnenwereld en haar omgeving. De Belgische criminoloog-psychiater-romanschrijver Etienne de Greeff (1898-1961) heeft zorgvuldig studie gemaakt van ‘omgevingsbewustzijn’. Dit is in principe impliciet. Het manifesteert zich in onze afweerinstinct en in ons sympathie-instinct. Veel gedragsproblematiek is gebaseerd op een verstoorde verhouding tussen mens en omgeving. Een belangrijke focus van De Greeffs onderzoek ligt bij de delinquent: die moet niet worden behandeld als psychisch gestoord maar als variant van het zogenaamde ‘normale’ menselijke gedrag. Ondertussen is het ook filosofisch relevant, juist waar het wil wijzen op psychologische grondhoudingen; die bepalen het denken. Ons denken kan stagneren, terwijl het zich ook kan ontwikkelen. In het eerste geval overheerst infantilisme, in het tweede geval vormt zich een humanistische bewustzijnspositie.
Datum: 1 december
Docent: Hein van Dongen
Frederik van Eeden en de ‘creative illness’
Frederik van Eeden (1860-1932) was arts, psychotherapeut, taalfilosoof, sociaal hervormer en schrijver. Zijn roman Van de koele meren des Doods uit 1900 behoort tot het hooggebergte van de Nederlandse letteren maar is ook als psychiatrische studie baanbrekend.
Van Eeden brengt het psychisch lijden van de hoofdpersoon in verband met o.a. vervreemdende werk- en kapitaalverhoudingen, verdringing van het lichamelijke en erotische, vervreemding van de waarneming (en een daarmee gepaard gaand gebrek aan schoonheid) en ook verschraling van de spirituele dimensies van het bestaan (door hetzij het dogmatische en verzuilde christendom, hetzij het opkomende materialisme).
Door Van Eedens geloof in de scheppende krachten van de persoonlijkheid verschilt zijn werk van de vele meer zwaarmoedige ‘naturalistische’ psychologische romans die er in die dagen werden geschreven.
Literatuur: digitaal
Datum: 15 december
Docent: Wouter Kusters
Ontsnappen aan de verschrikking
Angsten door gebeurtenissen uit het verleden houden ons vast in de dwang van de herhaling. De ecologische destructie, de kapitalistische machinerie, en de oorlogslogica van actie en reactie lijken onontkoombaar. Hoe kunnen we nog ontsnappen aan de eeuwige wederkeer van the horror, the horror, zoals de befaamde woorden luidden van Kolonel Kurtz in de film Apocalypse now? Neyrat laat zien hoe de stroom van ellende door het streven naar het onmogelijke kan worden onderbroken; in nieuwe ontmoetingen en een nieuw begin. Hij stelt tegenover de verschrikking: “Laten we ons gezamenlijk situaties voorstellen waarin we zouden kunnen zeggen: ‘Het wonder! Het wonder!’ alsof het zou gaan om onze eerste woorden.”
De docent heeft dit boek, dat in juni 2021 uitkwam, vertaald en van een inleiding voorzien. Hij zal vertellen over dit en ander werk van Neyrat en het relateren aan de deels reeds gediagnosticeerde (climate anxiety), deels vrijzwevende wanhoop en angsten van onze tijd.
Literatuur: Frédéric Neyrat: Ontsnappen aan de verschrikking, Lontano, 2021. (Onderdeel van cursusliteratuur).