Filosofische bespiegelingen
Dit najaar geven Hein van Dongen, Rico Sneller en Wouter Kusters een zesdelige online cursus over contact en verstoring – tussen mensen, denkers, natuur – in vele facetten.
De mens is een relationeel wezen. Hij/zij is niets zonder anderen, die hem/haar steunen, verzorgen, bevestigen, begrenzen en vormen. Je zou kunnen zeggen: de mens is een wezen dat contact nodig heeft met een ander. Dat klinkt plausibel. Maar over wat voor soorten contact hebben we het dan? En wat/wie kan die ander zijn met wie contact wordt gezocht? Vaak denken we daarbij aan ‘sociale contacten’, met betekenisvolle anderen, familie, partners, vrienden. En wanneer we op problemen stuiten, dan zoeken we al snel de oorzaak en eventuele oplossingen in deze relationele sfeer.
In deze vierde versie van onze cursus – onder de noemer van “Verdrongen Filosofie” – staan we stil bij deze ogenschijnlijk eenvoudige notie van contact. En we stellen vragen als: Wat is eigenlijk contact? Hoe verhouden werkelijke en denkbeeldige contacten zich? Wat betekent het om contact te hebben met andere personen van andere tijden en plaatsen? Wat wordt bedoeld met dat je ook ‘contact met jezelf’ zou moeten hebben? En wat voor soorten contact zijn er – met andere levende wezens, met de natuur, met bronnen van zingeving?
Op verschillende manieren vullen de drie docenten deze vragen in. En samen met de cursisten onderzoeken we gedachten over waardevolle contacten en verstoorde contacten. Wouter Kusters zal zich richten op wat het betekent om contact met de natuur te hebben, en wat de gevolgen zijn wanneer dat contact verstoord raakt . Rico Sneller onderzoekt de begrippen ‘aanraken’, ‘materie’ en ‘doordringing’ en zal zich afvragen of een beter begrip van contact niet vraagt om een uitdieping van het begrip aanraken. Hein van Dongen zal de rol van contact bespreken bij de ervaring van pijn, en ook dieper ingaan op het holistische karakter van de waarneming.
Voor wie?
Deze cursus is bedoeld voor hen die zich meer willen verdiepen in vragen op het grensgebied van geestelijke verzorging, psychopathologie en filosofie. Een globale kennis van filosofie is behulpzaam, maar er is geen specifieke voorkennis vereist. Teksten ter voorbereiding zullen voor de start van de cursus worden verstrekt.
Dit is de vierde keer dat een cursus door deze drie docenten plaatsvindt rond psychopathologie en filosofie. Wie een van de eerdere cursussen heeft gevolgd, kan deze ook volgen; dit is een geheel nieuwe cursus, met een ander onderwerp, met nieuwe teksten en nieuwe denkers.
Tijd, plaats, werkwijze
Deze cursus wordt dit jaar online aangeboden. De online bijeenkomsten zijn op vrijdagavonden van 19.30 tot 21.30: 6 oktober, 20 oktober, 3 november, 10 november, 24 november en 8 december.
Inschrijving
Voor meer informatie, of om u direct in te schrijven, kunt u een mail sturen naar wouterkusters@gmail.com. Wij mailen u dan met verdere informatie over de cursus en de betaling.
Prijs:
225 euro, 20 euro korting voor cursisten die in 2020, 2021 of 2022 meededen.
Bij de cursusprijs is digitale literatuur inbegrepen, en het boek Schokeffecten van Wouter Kusters wordt thuisgestuurd.
Bij annulering vóór 21 september krijgt u 60% terug en vóór 6 oktober (wanneer de cursus begint), krijgt u 30% terug.
Informatie over de docenten
Dr. Hein van Dongen promoveerde in de filosofie bij Otto Duintjer op een proefschrift over de meervoudigheid van maatstaven in de wetenschappen en de samenleving: Geen gemene maat – over incommensurabiliteit. Hij houdt zich als filosofisch consulent bezig met de invloed van conceptuele systemen op praktijksituaties en met de relatie tussen zingeving en vormgeving. Hij is verbonden aan de stichting Filosofie Oost-West. Hij publiceerde ondermeer: Dialogue with people and places (SUN, 2008 – met Hans Ibelings en Peter Buchanan), Bergson (Boom, 2014), Wild beasts of the philosophical desert (Cambridge Scholars, 2014 – met Hans Gerding en Rico Sneller).
Dr. Rico Sneller is filosoof en theoloog. Hij promoveerde cum laude op een dissertatie over Jacques Derrida en de negatieve theologie. Gedurende lange tijd was hij werkzaam als universitair docent filosofie en ethiek te Leiden. Momenteel doceert hij filosofie en psychoanalyse/analytische psychologie bij de Academy of Depth Psychology te Nijmegen, Vrije Academie, ISVW, HOVO Brabant e.a. Hij is gastdocent aan de Alfarabi universiteit te Almaty (Kazachstan). Zijn belangstelling gaat uit naar uitzonderlijke bewustzijnsposities in relatie tot de filosofie; levensfilosofie (Ludwig Klages, Carl du Prel); psychoanalyse en analytische psychologie. Recent publiceerde hij Perspectives on Synchronicity, Inspiration, and the Soul (Cambridge Scholars 2021) en Het raadsel Socrates (ISVW 2021).
Dr. Wouter Kusters is gepromoveerd in de taalwetenschappen, en heeft zich verder toegelegd op filosofie in het algemeen, en filosofie van de psychopathologie in het bijzonder. Hij is bekend van zijn boeken Pure waanzin en Filosofie van de waanzin, waarin hij het spanningsveld, de interactie en overlap, onderzoekt tussen filosofie en waanzin. Dit jaar publiceerde hij Schokeffecten. Filosoferen in tijden van klimaatverandering. Tegenwoordig werkt hij als schrijver, onderzoeker, redacteur en docent.
Inhoud van de zes lessen
Les 1, 6 oktober Hein van Dongen: Pijn en Tijd
Maakt pijn eenzaam? Treedt pijn op in ‘subjectieve’ afzondering? Of doet pijn juist een acuut beroep op verbinding en contact? Kenleer, ethiek en esthetica krijgen een hogere urgentie wanneer we de realiteit van de pijn niet verdringen. Zonder een besef van lijden en de bereidheid tot een zorgende houding blijft het begrip ‘compassie’ een lege huls.
Les 2, 20 oktober Wouter Kusters: Murw
In het eerste deel van zijn boek Schokeffecten beschrijft Kusters wat de schok van de realisering van hoe het ervoor staat met de natuur, de opwarming van de aarde en de biodiversiteit. In het tweede deel staan de gevolgen hiervan op het menselijk gemoed – zoniet, diens bewustzijn, geest of ziel – centraal. Door wat voor geestestoestanden kunnen we worden overvallen wanneer we ons de teloorgang van de wereld tot ons door laten dringen? Hoe werkt dit door op onze manier van ‘in-de-wereld-zijn’? Hoe veranderen verhoudingen met tijd, natuur, andere mensen en andere levende wezens? Drie thema’s uit de psychopathologie zullen centraal staan: trauma, angst en depressie.
Les 3 , 3 november, Rico Sneller: Contact: tussen ding, lichaam en beeld.
Contact betekent aanraking, en aanraking veronderstelt materie. De Duitse levensfilosoof Ludwig Klages (1872-1956) stelt dat het wezen van de materie ligt in haar ondoordringbaarheid. Juist die ondoordringbaarheid maakt waarneming mogelijk. Zonder tastbaarheid zou onze ervaringswereld puur uit visuele beelden zou bestaan, die geruisloos aan ons voorbijtrokken. (Volgens Klages kan de klassieke Oost-Aziatische werkelijkheidsbeleving, hoe bijzonder ook, vanwege haar nadruk op zien en haar veronachtzaming van aanraking, nooit tot een volle beleving van de ervaren werkelijkheid als ‘iets anders’ uitgroeien.) Ondertussen is aanraking nog geen contact. Dat wordt volgens Klages pas mogelijk dankzij iets wat hij oerbeelden of gestalten noemt: oorspronkelijke samenhangen die eerst de materie doet oplichten. De implicatie hiervan is: elk werkelijk contact (met mensen dan wel de natuur om ons heen) bestaat in een doordringing en een vervreemding tegelijk. Zou het kunnen dat psychische ‘wanen’ begrepen kunnen worden als materieloze contactervaringen zonder bijbehorende vervreemdingsaspecten? Ze zijn dan misschien, in de meest letterlijke zin, te waar om mooi te zijn.
Literatuur:
Primair:
- Tatjana Kochetkova, Nelleke Canters en Rico Sneller, Pluraliteit van de levenskunsten, Antwerpen/Apeldoorn, Garant, 2017, hst. 5.
- Paul Bishop, (2018). Ludwig Klages and the Philosophy of Life. A Vitalist Toolkit. London/New York: Routledge, pp. 73-88.
- Voor de diehards: Klages, L. (1981, 1929-1932). Der Geist als Widersacher der Seele. Bonn: Bouvier Verlag, hstt. 59-60.
Secundair:
- Ludwig Klages. Persoonlijkheid. Propedeuse van de karakterkunde. Vertaald en ingeleid door Rico Sneller. Antwerpen: Gompel & Svacina, 2021.
- Rico Sneller, Perspectives on Synchronicity, Inspiration, and the Soul, Newcastle, Cambridge Scholars, 2020.
Les 4 (10 november) Wouter Kusters: Kristaltijd: het breken van de schalen
In deze bijeenkomst staat hoofdstuk 7 uit Schokeffecten centraal. In dit hoofdstuk schetst Kusters de achtergrond van de historische verhalen en narratieven over de klimaatverandering van latere hoofdstukken. Deze achtergrond is een andere visie op tijd en contact dan de gebruikelijke. Kusters zal betogen dat onze zorgen over de natuur, en de verwoesting daarvan, niet enkel betrekking hebben op wat we in de zogenaamde buitenwereld zien, maar ook juist te maken hebben met lichamelijke herinneringen die geaard zijn in intuïties van de tijd. Om iets zinnigs te zeggen over deze gevoelens van verlies én verbondheid is een visie op tijd als meetbare kwantiteit onvoldoende en zal Kusters een visie op tijd uiteenzetten als ‘ongeschaalde’ tijd of kristaltijd.
Les 5 (24 november) Rico Sneller: Contact, haptisch of optisch?
Het woord ‘contact’ komt van ‘aanraken’ (contingere). Dat aanraken ook te ver kan gaan en kan omslaan in ‘vastpakken’ en ‘beheersen’ toont de vergeten maar hyperactuele filosoof Hermann Friedmann (1873-1957). Deze multidisciplinaire denker voert een pleidooi voor een optisch wereldbeeld, waarin niet de tastzin maar het gezichtsvermogen de voorkeur geniet.
Friedmanns pleidooi plaatst serieuze vraagtekens bij het heersende ‘wetenschappelijke’ wereldbeeld. Dit wordt gekenmerkt door enkele premissen: de materiële grondslag van de werkelijkheid en de berekenbare en controleerbare ervaring als methode van toegang tot die werkelijkheid. Daarbij blijft buiten beeld dat hier een specifieke waarnemingsvorm overheerst: die van de tastzin. Friedmann spreekt in dit verband over een “haptisch” wereldbeeld (van haptomai = ‘vastpakken’). Het is het zinledige, doelloze wereldbeeld van industrie, economie, techniek en levenswetenschappen. Alle tegenwoordig dominerende en sturende begrippen (‘causaliteit’, ‘bewijs’, ‘wetenschappelijk’ ‘materie’ e.d.) wortelen in een haptische benadering. Deze wordt beheerst door de veronderstelling dat de wereld bestaat uit strak-omlijnde ‘objecten’ die elkaar aantrekken of afstoten. In zo’n benadering verdwijnen essentiële dimensies uit beeld, niet in de laatste plaats de uiteindelijke willekeur en zelfs het reductieve van het haptische. Een optisch-morfologische benadering richt zich juist op synchrone verbanden en relaties (Form = Koexistenz).
Zouden we contact niet beter kunnen benaderen als een transformatieproces, waarin we plotseling oorspronkelijker samenhangen en verbanden gaan bespeuren?
Primair:
- Rico Sneller, ‘De wereld van de vormen’, in: Filosofie tijdschrift 31/6, nov.-dec. 2021, pp. 61-62.
- Friedmann, Hermann (1930/1925). Die Welt der Formen. System eines morphologischen Idealismus. München: C.H. Beck’sche Verlagsbuchhandlung, pp. 1-53.
Secundair:
- Rico Sneller, Perspectives on Synchronicity, Inspiration, and the Soul, Newcastle, Cambridge Scholars, 2020.
Les 6 (8 december) Hein van Dongen: Filosofie tussen anesthesie en synesthesie
Het horen van kleuren of het zien van klanken geldt op een anatomisch niveau als een afwijking in de verwerking van zintuiglijke informatie. Maar we kunnen deze ervaringen ook anders duiden. Juist waar stromen van informatie, betekenis en zintuiglijke aanwezigheid tot verschillende kanalen worden gereduceerd, dreigt onze ervaring gefragmenteerd te raken. Ondanks onze ‘overprikkeldheden’ en onze ‘hypersensitiviteit’ zijn we misschien wel ongevoeliger dan we zelf denken.